TESTOSTERON
Zdaniem lekarza
"Pies" 3/2009.
Do czego psu testosteron?
Testosteron to anaboliczny hormon płciowy produkowany w jądrach, a także w niewielkim stopniu w nadnerczach. Pies potrzebuje go od okresu życia płodowego aż do późnej dorosłości. Początkowo najważniejszym zadaniem testosteronu jest ukształtowanie specyficznej dla płci budowy ciała oraz pasujących do tego zestawów zachowań, co trwa 2-3 lata. Największe zmiany w budowie ciała, zależne od hormonów, obserwuje się jednak w pierwszym roku życia, zwłaszcza w okresie dojrzewania (8-18 miesiąc). Organizm pozbawiony hormonów płciowych przed osiągnięciem dojrzałości płciowej będzie charakteryzować młodzieńczy typ budowy (smuklejsza sylwetka - długie kończyny i wąska klatka piersiowa), ale mózg, ukształtowany już wcześniej pod wpływem testosteronu, nadal będzie miał płciową specyfikę.
Jak działa testosteron i kiedy?
Sposób działania testosteronu, czyli jednego z czterech najważniejszych anabolicznych hormonów organizmu psa (a także człowieka; pozostałe to hormon wzrostu, insulina i hormony tarczycy), to zwiększenie produkcji białek w obrębie komórek. Testosteron powoduje rozwój mięśni oraz umacnia kości, pobudzając zarówno podział jak i wzrost komórek, a także przyczynia się do szybkiego spalania tłuszczu. Wygląd zmienia się pod wpływem testosteronu również dzięki poprawie ukrwienia i natłuszczenia skóry oraz lokalizacji wzrostu włosów (u ludzi: trądzik, porost włosów na twarzy, klatce piersiowej, przedramionach i łysienie typu męskiego). W mózgu, czego nie widać, testosteron przede wszystkim zwiększa ugałęzienie neuronów i komunikację między neuronami, ułatwiając uczenie się. oraz wzmaga wrażliwość na bodźce erotyczne, czyli tworzy płeć mózgu.U płodu testosteron kształtuje narządy płciowe i zapoczątkowuje specjalizację płciową mózgu. U szczeniąt testosteron przede wszystkim kształtuje tzw. płeć mózgu. U młodych psów (starszych szczeniąt, dojrzewających psów i psów dorastających do dojrzałości społecznej, powiedzmy do wieku 4-5 lat) testosteron zapewnia możliwość rozmnażania (produkcja plemników), zwiększa masę mięśni i kości, i proporcję beztłuszczowej masy ciała do tłuszczu, stymuluje pracę gruczołów łojowych i wpływa na porost futra, powoduje rozrost prostaty i prącia oraz nadal wpływa na formowanie płci mózgu i stymuluje działania psa przez wpływ na receptory testosteronu w mózgu, tworząc nowe sposoby reagowania. Powstają zachowania związane z rozrodem, a także rolą w psiej, wilczej rodzinie/stadzie/grupie. U dorosłych psów testosteron umożliwia rozmnażanie, utrzymuje proporcje w budowie ciała przez działanie anaboliczne, podtrzymuje charakterystyczny dla płci rozkład owłosienia (kryza u psów mających obfite futro), stymuluje reakcje mózgu płciozależne.
Mityczny (?) testosteron
Testosteron zawdzięcza swoją popularność utrwalonemu w społeczeństwie wizerunkowi silnego, potężnego samca, gotowego do działania bez względu na przeciwności. To wynika z działania anabolicznego tego hormonu i jego wpływu na mózg. Od lat testosteron jest wiązany nie tylko z mocnymi mięśniami, ale i z gwałtownością reakcji, czasem brutalnością, agresją.Współczesne badania wykazały, że w mózgu hormon ten działa na dwa sposoby. Po pierwsze w młodym mózgu powoduje rozwój nowych komórek i połączeń między neuronami. Między bodźcem seksualnym a reakcją - zachowaniem związanym z seksem - powstaje ścisły związek. Drugi sposób to wykorzystanie receptorów testosteronu w układzie motywacji i nagradzania, gdzie rolę przekaźnika pełni dopamina. Kiedy obniża się glukoza we krwi, zwierzę odczuwa, że jest głodne. To stymuluje do poszukiwania pokarmu.
Podczas aktywności seksualnej dochodzi do wzrostu dopaminy w mezolimbicznym układzie nagradzania, co odczuwane jest jako przyjemność, satysfakcja. Współczesne prace badawcze, które określiły rolę dopaminy w układzie nagradzania, wykazały również, że obecne są tam, w centralnej części mózgu, receptory testosteronu. To postawiło testosteron w tym samym rzędzie substancji dających odczuwanie przyjemności, co powodujące uzależnienie używki.Można powiedzieć, że to dopamina między innymi wskutek stymulacji receptorów testosteronu, odpowiada za napęd ruchowy, aktywność, radość życia. Neurofizjolodzy określili miejsce i sposób oddziaływania testosteronu na mózg, a behawioryści doświadczalni stwierdzili, że testosteron stymuluje zachowania, które są przebojowe i pełne siły. Silna motywacja, stawianie czoła konkurencji, zachowania agresywne, ale i eksploracyjne - oto testosteron. Wszystkie one są zależne od dopaminy.
U ludzi proporcje wzrostu dopaminy pod wpływem różnych czynników stymulujących wyglądają następująco [Według Cieślińskiej; fragment tabeli "Uwalnianie dopaminy mózgowej pod wpływem różnych czynników"]: Czynnik wzrost wydzielania nagradzający dopaminy smaczne jedzenie 50%, seks do 100%, etanol do 200%.W skład układu nagradzania wchodzi układ limbiczny. który jest wybitnie zaangażowany w wyzwalanie agresji, jak i w tworzenie różnic między płciami (dymorfizm płciowy). Rolę nadzorującą działania związane z czynnościami popędowymi pełni kora mózgowa, wchodząca w skład układu mezokortykalnego [jest to układ limbiczny, podwzgórze i międzymózgowie połączone z korą mózgową szlakami nerwowymi). Tam również można znaleźć receptory testosteronu. Testosteron w badaniach neurologicznych u ludzi, a chyba można to odnieść do innych ssaków, w tym psów, wpływa na:
•szybkość reakcji ruchowych (u ludzi - np. maks. prędkość rytmu wybijanego palcem),
•szybkość reakcji nerwowych (niektórych; stąd możliwa agresja w warunkach pobudzenia seksualnego - podjęcie działań przed wystąpieniem hamującego wpływu układów kontrolujących),
•siłę mięśni (przemieszczanie ciężaru własnego ciała),
•masę mięśni (podnoszenie ciężarów z miejsca lub uciąg psa),
•pobudzenie układu dopaminowego w obszarach mózgu, od których zależy pewność siebie i pewność działania(układ mezolimbiczny i mezokortykalny).
Płeć mózgu
W życiu psa wyróżnia się kilka okresów, podczas których zwierzę nabywa specyficznych umiejętności, niezbędnych w późniejszym życiu. One stanowią jakby bazę zestawów ruchowych, do których w razie potrzeby pies sięga z łatwością, bo ma tam dostęp pierwotny. Najważniejsze są okresy wpajania i dojrzewania, gdy mózg rośnie, a następnie rozrasta się. U płodu i we wczesnym okresie noworodkowym powstaje pod wpływem testosteronu ogólny schemat późniejszych reakcji specyficznych dla rozmnażania. Charakter seksualny kształtuje się w okresie wpajania pod wpływem przebywania szczenięcia w grupie rodzinnej, z matką, dorosłymi osobnikami (różnych płci) i rodzeństwem. Zwierzę zauważa i zaczyna odróżniać specyfikę zachowali poszczególnych osobników. Istnieje imprinting na matkę, ale też na rodzica czy innego dorosłego samca. Istnieje imprinting na siostrę i brata. A więc dzięki kontaktom z wieloma osobnikami tego samego gatunku we wczesnym okresie życia psa dochodzi do wytworzenia silnej więzi z własną grupą gatunkową, bo w niej w przyszłości odbywać się będzie poszukiwanie partnera, a jednocześnie powstaje niechęć do utrzymywania kontaktów seksualnych z osobnikami, z którymi przebywał pies w tym wieku (rodzeństwo jest wyłączone z rozmnażania; jest to biologicznie uzasadnione jako po-wstrzymujące przekazywanie szkodliwych genów w inbredzie). Pies czerpie wzorce z najbliższego otoczenia. Szczeniak niemający tak szerokich kontaktów w dzieciństwie powinien być (i pewnie będzie) zubożony o pewne wzorce zachowań. Jednak tak jak dzieci ludzkie z rodzin o niepełnym składzie, pozbawione wzorca jednego i rodziców, nie muszą się zbytnio różnić od reszty, tak psy zubożone o dorosłych opiekunów nie muszą na pierwszy rzut oka odbiegać od tak zwanej szerokiej normy.Szczególnie ważny jest wpływ testosteronu na młody mózg. w którym w okresie dojrzewania i w pewnym stopniu aż do pełnej dorosłości powstaje bogactwo nowych połączeń" nerwowych. Pod jego wpływem następuje wytwarzanie połączeń między neuronami i dokonuje się wybór właściwych reakcji na osobnika tej samej i odmiennej płci, reakcji najlepszych dla danego psa w danych warunkach. Młody pies uczy się. Po kilku latach oddziaływania testosteronu i dokonywania prób liczba nabytych umiejętności, a więc połączeń w mózgu zależnych od bodźców seksualnych, ustala się na pewnym poziomie i w wieku pełnej dojrzałości społecznej, około 4 roku życia, jest w miarę ustabilizowana. Zniknięcie testosteronu z organizmu w tym wieku nie spowoduje zubożenia zakresu dostępnych i utrwalonych form reagowania, a reakcja płciozależna może być wywołana, o ile pojawi się docierający do pętli neuronów czynnik wyzwalający.
Tak więc gdy pies społecznie wychowany staje się dorosły w wieku 4-5 lat, to ma już mocno zakodowane zarówno reakcje płciowe, jak i priorytety społeczne. l dlatego niekoniecznie musi przeważyć to, co psu dyktuje testosteron. Pies, który nauczy się respektować UKŁADY społeczne, ma w tym wieku równie wystarczająco silne hamulce, by powstrzymać zachowania agresywne wobec innych osobników, jak te wynikłe z pobudzenia testosteronowego, jeśli tego wymaga sytuacja społeczna. Takim hamowaniem może nie dysponować osobnik młodszy, który potrzebuje jeszcze czasu i okazji do uczenia się. Przykładem niech będą psy tervueren i husky, które poznawszy się w wieku odpowiednio 5 i 4 lat. zaprzyjaźniły się i umiały dojść do porozumienia w sprawie dostępu do suczki w cieczce, mimo wpływu testosteronu obecnego w ich organizmach. Nie konkurowały ze sobą, co trudno byto zrozumieć, mając w pamięci tylko obiegowe poglądy dotyczące behawioru seksualnego zwierząt.
Kastracja
Zabieg kastracji u psa jest nie tylko technicznie prosty, czego dowodzi króciutki film zamieszczony w internecie, pokazujący cały zabieg w czasie krótszym niż dziesięć minut, ale na tyle pozbawiony skutków ubocznych, jak twierdzą powszechnie weterynarze, że warto go polecać. Do właścicieli psa należy rozstrzygnięcie, czy słuszne jest wykonanie kastracji nie tylko z powodu choroby, ale również dla rozwiązania problemów związanych z przebywaniem psa w społeczeństwie ludzkim: np. by usunąć uciążliwe zachowania (skłonność do ucieczek i włóczęgostwa w okresie cieczek, agresywnych wystąpień przeciw innym psom w kontekście rywalizacji terytorialnej, a więc pośrednio związanej z behawiorem płciowym). Mam nadzieję, że ten artykuł okaże się pomocny i dostarczy informacji na temat skutków zniknięcia z krwiobiegu testosteronu.Skutki kastracji
Skutkiem, często pożądanym, kastracji jest natychmiastowa utrata zdolności do rozmnażania. Efektem ubocznym kastracji są zmiany metaboliczne, zależne od zniknięcia z krwiobiegu jednego z głównych anabolików organizmu, oraz zmiany w rozwoju wtórnych cech płciowych (zależnie od wieku psa). Oprócz tego możemy się spodziewać zmian w behawiorze, natychmiastowych (odpowiednik depresji poporodowej) i późniejszych, zależnych od zniknięcia stymulacji receptorów androgenów w układzie nagradzania (układ mezolimbiczny i mezokortykalny). Główne zaburzenia związane ze zniknięciem hormonalnej czynności jąder to [u ludzi]:• zaburzenie funkcji seksualnych (spadek libido, impotencja, brak satysfakcji z życia seksualnego),
• wzrost ilości tkanki tłuszczowej, obniżenie masy mięśniowej i kostnej,
• zwiększenie ryzyka chorób sercowo-naczyniowych,
• objawy psychofizyczne, jak uczucie zmęczenia, zaburzenia snu, objawy depresyjne.
Wpływ na behawior psa
Nie ma możliwości wglądu w psychikę psa. Zwierzęta są obserwowane z zewnątrz i zauważane zmiany dotyczą głównie ich fizyczności. Pełniejszy obraz zaburzeń, jakie zniknięcie testosteronu czyni w organizmie psa po kastracji, mogą dać badania zwierząt doświadczalnych oraz obserwacje prowadzone w klinice ludzkiej.Brak odpowiednich danych dla psów. ale skoro u ludzi testosteron powoduje pewność siebie, zadowolenie, a jego chorobowe obniżenie we krwi może prowadzić do incydentów depresyjnych, np. po nagłym odstawieniu iniekcji oraz osłabieniu lub zniknięciu produkcji testosteronu w jądrach, to wydaje się możliwe, że podobne efekty będą występowały u psów. Co więcej, naukowcy z uniwersytetu w Manchester stwierdzili, że zastrzyki hormonalne mogą wpływać uspokajająco na pacjentów poddanych silnym bodźcom stresowym.
Wpływ kastracji na agresję
Skoro testosteron występuje zarówno u samców, które nie są agresywne, jak i u tych, które są. staje się oczywiste, że jest on tylko jednym z bardzo wielu czynników, które wpływają na agresję - wydaje się, że testosteron wpływa bardziej na motywację i konkurencyjność niż na samą przemoc. Badania potwierdzają, że wykastrowanie nie zmniejsza agresji u zwierząt, które nazwać można weteranami walk. Pozostają agresywne, nawet jeśli testosteron spadnie u nich do niezauważalnego poziomu. Pies nauczony, że agresywne prezentacje DAJĄ efekt. prawdopodobnie będzie je nadal stosował po kastracji, o ile nie wystąpi coś, co usunie mechanizm podtrzymujący to za-chowanie (behawioralny).Należy podkreślić, że testosteron od-powiada tylko za tę agresję, która jest związana z zachowaniem seksualnym i zależna jest od wzrostu poziomu dopaminy w określonych miejscach mózgu. Zniknięcie testosteronu i zależnej od niego stymulacji wydzielania dopaminy zapewne zaburzy balans dostępnych neuroprzekaźników i będzie sprzyjało występowaniu innego rodzaju agresji, takiego, w którym występuje niski poziom dopaminy w stosunku do innych przekaźników, jak np. w agresji z tzw. irytacji. Takie reakcje obserwowano u ludzi i skutecznie leczono je lekami przeciwdepresyjnymi, podnoszącymi poziom innego neuroprzekaźnika związanego z pod-niesieniem nastroju, serotoniny. Jeśli więc po kastracji u jakiegoś psa znika wszelkie zachowanie agresywne obserwowane wcześniej, a do tego pies jest jakby apatyczny i słabiej reaguje na bodźce otoczenia, to można wysnuć wniosek, że albo z otoczenia psa zniknęły wszelkie bodźce ożywiające go. w tym i te wyzwalające agresję, albo pies jest ospały z powodu depresji lub utraty odczuć satysfakcji, bo ma obniżony poziom dopaminy w mózgu. Lub jest po prostu chory fizycznie.
Testosteron to witalność dzięki dopaminie. A dopamina to sens życia. Inaczej mówiąc, pies pozbawiony dopaminy jest spokojny, ale czy jest szczęśliwy...?
Współczesna nauka daje możliwość mapowania mózgu. Korzystają z tego różne dyscypliny, między innymi ludzka medycyna, nauki behawioralne. firmy produkujące leki. Neurobiologia wyznacza nowe granice poznania funkcjonowania człowieka. Teraz wiemy nie tylko, co robimy, ale i dlaczego. Dlaczego rano wstajemy ociężali, albo dlaczego niektórzy z nas mają nieustanny głód nowości. Już teraz możemy podglądać, jak funkcjonuje mózg w oparciu o obrazowanie PET-CT (pozytonowej emisyjnej tomografii komputerowej) u ludzi oraz stymulacje określonych obszarów mózgu (u zwierząt laboratoryjnych). Informacje z pokrewnych dyscyplin, neurobiologii itp. pomagają ocenić, jak i dlaczego zminia się behawior po kastracji naszych najlepszych przyjaciół, psów. Stwierdzenie, że testosteron jest czynnikiem decydującym o witalności, wydaje się prawdziwe nie tylko dla ludzi.
Tekst i zdjęcia Maria Sobiecka
Przypisy
1. Youtube: DrGregDVM. 14 VI 2009, neutering part2 http://www.youtu-be.com/watch ?v=cACI Bcaeą Sgoraz neutering part1 http://www. youtube.com/watch?v = nEUXFeck-gv08feature=related)2. Anna Cieślińska, Neuromediator młodości; dopamina.
3. Robert Krysiak, Bogustaw Okopien", Anna Gdula-Dymek, Terapia testosteronem u pacjentów z andropauzą, Z Kliniki Chorób Wewnętrznych i Farmakologii Klinicznej Katedry Farmakologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach. "Wiadomości Lekarskie" 2007.LX, 7-8 356 nr 7-8.
4. http://endokrynologia.net
5. http://www.open-minci.pl/ldeas/Agresja, php
6. Katherine Simpson. 2001. The Roleof Testosterone in Aggression